An Konstitusyon kan Pilipinas nag-gagarantiya kan katalingkasan kan mga namamanwaan sa pagpapahayag, pag-isip asin partisipasyon. An mga ini naging sigurado man sa paagi pag-ako kan nasyon sa International Covenant on Civil and Political Rights, na nagtutukdo sa pagprotekta kan mga karapatang sibil asin politikal, kaiba an katalalingkasan sa pagpapahayag asin impormasyon.
Puede niatong ipahayag an satong mga ideya asin opinyon sa paagi nin pagtaram, sa pagsurat, o sa paagi nin arte, asin iba pa. Alagad, pinupugulan ta an deretsong ini kun dai ta nasusuportaran an padagos na paggamit asin pagtalubo kan mga katutubong tataramon.
An United Nations Expert Mechanism on the Rights of Indigenous Peoples nag-emphasize na: “An kakayahan na makipag-komunikar sa sarong lengguwahe sarong pundasyon para sa dignidad kan sangkatawohan asin katalingkasan sa pagpapahayag.”
Kun dae ki abilidad para ideklara an sadiri, o kun an paggamit kan sarong sadiring tataramon nagiging limitado, an deretsos na mag-hagad kan pinaka-basic na mga pangangaipo kan sarong indibidwal—pareho kan pagkaon, tubig, harong, maray na kapalibutan, edukasyon, trabaho—nagiging limitado man.
Para sa satuyang mga katutubong banwaan, ini nagigin mas mahalaga ta ini nakakaapektar man sa iba pang mga deretso na saindang piglalabanan, arog kan katalingkasan sa diskriminasyon, deretso sa pantay na oportunidad asin pagtratar, deretso sa pagdeterminar kan sadiri, asin iba pa..
Manungod digdi, an UN General Assembly nagdeklara kan 2022-2032 bilang International Decade of Indigenous Languages (IDIL). An pigma-mawot kaini ay “na daeng mawalat o daeng nasa luwas” asin nagkakatugma sa 2030 Agenda for Sustainable Development.
Sa pagpresentar kan Global Action Plan kan IDIL, an UNESCO nagduon na, “An deretso sa libreng daing olang na pagpili nin paggamit kan tataramon, pagpahayag, asin opinyon siring man an pagdeterminar sa sadiri asin aktibong pakikisumaro sa pampublikong buhay na mayong takot sa diskriminasyon sarong kahagadan para sa inklusibo asin pagkakapantay-pantay bilang mga pangenot na kondisyon para sa pagmukna nin bukas asin partisipatibong mga sosyedad.”
An Global Action Plan nagmumuot na palawigon an functional na sakop kan paggamit kan mga katutubong lengguwahe sa kabuhayan. Ini nagsusuherir nin sampulong magkakasugpon na tema na makakatabang sa pagpreserbar, pagbuhay asin pagpapauswag kan mga katutubong tataramon: (1) de kalidad na edukasyon asin pag-adal sa bilog na buhay; (2) an paggamit kan katutubong tataramon asin kaaraman tanganing mahale an gutom; (3) pag-establisar nin paborableng mga kondisyon para sa digital empowerment asin an deretso sa pagpahayag; (4) angay na mga balangkas nin katutubong tataramon na dinisenyo tanganing magtao nin mas marahay na probisyon sa salud; (5) access sa hustisya asin pagkakaigwa nin mga serbisyo publiko; (6) pagsustenir kan mga katutubong tataramon bilang lunadan nin buhay na pamana asin kultura; (7) pagpreserbar kan biodiversity; (8) pagtalubo kan ekonomiya sa paagi nin pinauswag na disenteng mga trabaho; (9) pagkakapantay-pantay sa kasarian asin pagpapakusog sa mga kababaihan; asin, (10) halawig na panahon na pampublikong-pribadong pakikipagtabangan para sa pagpreserbar kan mga katutubong tataramon.
An mayor na ideya iyo an pag-integrar asin pag-mainstream kan mga katutubong tataramon sa gabos na sosyo-kultural, ekonomiko, kapalibutan, legal asin politikal na mga domain asin estratehikong agenda. Sa paggibo kaini, sinusuportaran niamo an mas dakulang katalingkasan sa tataramon, buhay asin pagtalubo kan mga bagong paragamit nin tataramon.
Sa huri, dapat kitang maghigos na magibo nin mga ligtas na kapallibutan kung saen an mga katutubong tao maisasaysay an saindang sarili gamit an lengguwahe na saindang pinili, na daeng takot na hukuman, diskriminahon, o dai masabot. Dapat tanggapon ta an mga katutubong lenggwahe bilang parte kan pagbilog nin inklusibong pag-uswag kan satong mga komunidad.