Ang Konstitusyon sang Pilipinas nagagarantiya sang kahilwayan sang mga pumuluyo sa pagpahayag, panghunahuna, kag partisipasyon. Ini man ginapasalig paagi sa pagbaton sang pungsod sang International Covenant on Civil and Political Rights, nga nagatinguha sa pag-amlig sang mga kinamatarong sibil kag politikal lakip ang kahilwayan sa pagpahayag kag impormasyon.
Mahimo naton ipabutyag ang aton mga ideya kag mga opinyon paagi sa paghambal, sa pagsulat, ukon paagi sa arte, kag iban pa. Apang, ginapunggan naton ini nga kinamatarong kon mapaslawan kita sa pagsuporta sa padayon nga paggamit kag pagpauswag sang mga tumandok nga pulong.
Ang United Nations Expert Mechanism on the Rights of Indigenous Peoples magapamat-od: “Ang makakomunikar sa isa ka pulong, isa ka sadsaran sa tawhanon nga dignidad kag kahilwayan sa pagpahayag.”
Kon wala sing ikasarang sa pagpabutyag sang kaugalingon, ukon kon ang paggamit sang kaugalingon nga pulong mangin limitado, ang kinamatarong sa panguna nga kinahanglanon sang isa ka indibidwal—subong sang pagkaon, tubig, puluy-an, maayo nga palibot, edukasyon, trabaho—limitado man.
Para sa aton mga tumandok, ini nangin mas importante pa gid bangud nagaapektar man ini sa iban pa nga mga kinamatarong nga ila ginapakigbato, pareho sang kahilwayan gikan sa diskriminasyon, kinamatarong sa patas nga oportunidad kag pagtratar, kinamatarong sa pagkabakod sang kaugalingon, kag iban pa.
Angot diri, gindeklarar sang UN General Assembly ang 2022-2032 bilang International Decade of Indigenous Languages (IDIL). Tuyo sini ang "indi magbiya sang bisan sin-o kag wala sing bisan sin-o sa guwa" kag nagasanto sa 2030 Agenda para sa Sustainable Development.
Sa pagpresentar sang Global Action Plan sang IDIL, ang UNESCO nagpamat-od, “Ang kinamatarong sang hilway nga wala sing sablag nga pagpili sang paggamit sang pulong, pagpahayag, kag opinyon subong man ang pagdeterminar sa kaugalingon kag aktibo nga pag-entra sa publiko nga kabuhi nga wala sing kahadlok sa diskriminasyon, isa ka kinahanglanon para sa pagkainklusibo kag pagka-alalangay nga nangin yabi sa pagtuga sang bukas kag partisipatibo nga mga katilingban.”
Ang Global Action Plan nagatinguha sa pagpasangkad sang functional scope sang paggamit sang tumandok nga mga pulong sa bug-os nga katilingban. Nagatugda ini sang napulo ka nagaangot nga mga tema nga makabulig sa pagpreserbar, pagpapagsik kag pagpasanyog sang tumandok nga mga pulong: (1) kalidad nga edukasyon kag pagtuon sa bug-os nga kabuhi; (2) ang paggamit sang tumandok nga pulong kag ihibalo sa pagdula sang kagutom; (3) pagtukod sang paborable nga mga kondisyon para sa digital nga paghatag gahum kag ang kinamatarong sa pagpahayag; (4) nagakaigo nga mga gambalay sang tumandok nga pulong nga gindesinyo sa paghatag sang mas maayo nga probisyon sa ikaayong lawas; (5) pag-angkon sang hustisya kag access sa serbisyo publiko; (6) pagpadayon sang tumandok nga mga pulong bilang salakyan sang buhi nga palanublion kag kultura; (7) pagtipig sang biodiversity; (8) pag-uswag sang ekonomiya paagi sa pagpasanyog sang disente nga mga trabaho; (9) pagkapatas sang gender kag paghatag gahum sa mga kababainhan; kag, (10) malawig nga public-private partnerships para sa pagpreserbar sang tumandok nga mga pulong.
Ang panguna nga ideya amo ang pag-integrar kag pag-mainstream sang mga tumandok nga pulong sa tanan nga sosyo-kultural, ekonomiko, palibot, legal kag politikal nga mga domain kag estratehiko nga mga agenda. Sa sini, ginasuportahan namon ang pagdugang sang pagkaalam sa pulong, kapagsik kag pag-uswag sang bag-o nga mga nagagamit sang pulong.
Sa katapusan, dapat kita magtinguha sa paghimo sang sulhay nga palibot sa diin ang mga tumandok makapabutyag sang ila kaugalingon gamit ang pulong nga ila ginpili, nga wala sing kahadlok nga hukman, diskriminahon, ukon indi mahangpan. Dapat naton batunon ang mga tumandok nga pulong bilang kinahanglanon sa bug-os kag inklusibo nga pag-uswag sang aton mga katilingban.