Manggaranon ang aton pungsod nga archipelago sa kultura nga pareho ka nanuhaytuhay sa aton mga isla. Puluy-an ini sing madamo nga tumandok nga komunidad nga may kaugalingon man nga pulong.
Sa pagkamatuod, ang Pilipinas may 175 ka buhi nga tumandok nga mga pulong, suno sa Ethnologue, nga naga-categorize sang sini nga mga pulong base sa lebel sang ila kapagsik. Sa 175 nga nagakabuhi pa, 20 ang “institutional,” yadtong ginagamit kag ginasakdag sang mga institusyon sa guwa sang puluy-an kag komunidad; ang 100 nga ginakabig nga “malig-on” wala ginasakdag sang pormal nga mga institusyon, apang amo gihapon ang kinaandan sa puluy-an kag komunidad nga padayon nga ginatun-an kag ginagamit sang mga kabataan; samtang 55 ang ginakabig nga “endagered,” ukon indi na ang kinaandan nga ginatun-an kag ginagamit sang kabataan.
May duha ka pulong nga “napuo na.” Nagakahulugan ini nga wala na ini ginagamit kag wala na sang isa nga nagahupot sang isa ka etniko nga identidad nga may kaangtanan sa sini nga mga pulong. Ginapaligban ko kon ano ang natabo sa kultura kag tradisyonal nga ihibalo nga naangot sa sina nga mga pulong. Makalaum lang kita nga nadokumento na sila sing bastante bisan pa nga mangin kabahin sang aton mga libro sa maragtas kag kultura.
Kon mapaslawan kita sa pagpreserbar kag pagpasanyog sang 55 ka mga pulong nga dali na madula sa aton pungsod, indi magdugay antes sila madula man.
May mga internasyonal nga kombension nga may kaangtanan sa kinamatarong sang tumandok nga pulong nga gin-adoptar sang Pilipinas sa sulod sang mga dekada. Makasuporta ini sa mga programa nga makahatag sing bag-o nga kapagsik sa mga pulong nga dali na madula. Isa diri amo ang Convention against Discrimination in Education (CDE), nga gindawat sang pungsod sang 1964.
Ang CDE amo ang una nga legally binding nga internasyonal nga instrumento nga nagakilala sang edukasyon bilang isa ka tawhanon nga kinamatarong. May yara ini sang probisyon nga nagakilala sang mga kinamatarong sang mga pungsodnon nga minorya, pareho sang mga tumandok nga grupo, nga may kaugalingon nga mga hilikuton sa edukasyon, lakip ang paggamit ukon pagtudlo sang ila kaugalingon nga pulong.
Isa pa ka kasugtanan nga gin-adoptar sang Pilipinas sang 1986 amo ang International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR), nga nagatinguha sa pag-amlig sang mga kinamatarong sibil kag pulitikal lakip na ang kahilwayan gikan sa diskriminasyon. Ang isa ka espesipiko nga probisyon nagapasanyog sang mga kinamatarong sang etniko, relihiyoso ukon lingguwistiko nga mga minoridad “sa pag-agom sang ila kaugalingon nga kultura, sa pagpangangkon kag sa pagbuhat sang ila kaugalingon nga relihiyon, ukon sa paggamit sang ila kaugalingon nga pulong.”
Nagpirma man ang Pilipinas sa Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage (CSICH) sang 2006, ang United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples (UNDRIP) sang 2007, kag ang United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities (UNCRPD) sang 2008.
Ang CSICH nagatuyo nga amligan ang intangible cultural heritage (ICH) nga may mga pamaagi nga nagadala sang awareness sa lokal, nasyonal, kag internasyonal nga lebel, nag-establisar sang respeto sa mga buluhaton sang mga komunidad, kag nagahatag sang kooperasyon kag bulig sa internasyonal nga lebel. Ang Convention nagasiling nga ang intangible cultural heritage gina-manifest paagi, labaw sa iban, mga halambalon kag mga ekspresyon, lakip na ang pulong bilang dalan sang ICH.
Samtang, ang UNDRIP isa ka talalupangdon nga kasugtanan nga nangin instrumento sa pag-amlig sang mga kinamatarong sang mga tumandok “sa pagkabuhi nga may dignidad, sa pagpadayon kag pagpabakod sang ila kaugalingon nga mga institusyon, kultura kag mga tradisyon kag sa pagpadayon sang ila kaugalingon nga pag-uswag, sa pagsunod sa ila mga kinahanglanon kag mga handum.”
Sa katapusan, ang UNCRPD liwat nga nagapamatuod nga nga mga tawo nga may tanan nga sahi sang kasablagan dapat makaagom sang tanan nga tawhanon nga mga kinamatarong kag sadsaran nga mga kahilwayan, lakip ang kahilwayan sa pagpahayag kag opinyon, dapat suportahan sang mga partido sang estado paagi sa mga tikang nga nagalakip, pareho sang pagbaton kag pagpatigayon sang paggamit sang sign languages, kag iban pa.
Santo sini, isa sa 175 ka buhi nga tumandok nga pulong sa Pilipinas amo ang Filipino Sign Language (FSL), nga ginagamit bilang una nga pulong sang mga bungol sa bisan ano nga edad.
Samtang talalupangdon nga nag-ugyon kita sa sini nga mga kombension, kinahanglan nga pamat-oran nga ang pag-adoptar sining internasyonal nga mga kasugtanan, sugod pa lang. Importante man ang pagtuman sa aton mga pangako. Dapat mangin mas aktibo kita sa paggamit sining mga kasugtanan sa pagpabakod sang aton mga programa kag mga polisiya padulong sa pagpreserbar kag pagpasanyog sang tanan nga buhi nga mga pulong sa Pilipinas, ilabi na yadtong dali na madula. Dapat man naton tan-awon kag magpakigbahin sa iban pa nga internasyonal nga mga kombension nga mahimo mangin instrumento sa aton pagpakig-away sa pagluwas sang aton mga pulong.