Woƒe anyigba si le ƒeviwo nye gbe si le nyateƒea le ɖase si nye xoxo kple miawo ƒe tsitsiawo. Le anyigba sia nye afi siwo wɔ dukɔ bubu siwo le gbe, eye dukɔ sia le gbe bubu siwo wɔ gbe kple gbe.
Le nyateƒea, Filipins le 175 ƒometɔ si wɔ gbe le dzidzɔ, le Ethnologue si kpɔ gbe si wɔ gbe dzi le gbe dzi ƒe nudzɔ dzi. Le 175 ƒometɔ si wɔ gbe me, 20 nye ‘ƒomegɔme ƒe gbe,’ gbe si wɔ gbe kple dukɔwo si le gbe dzi, le hɔ nudzɔ dzi na gbe dzi kple dzɔme ƒe nu bubu; gbe 100 si wɔ ‘nyuie ƒome,’ nye gbe si le gbe dzi le gbe dzi, menɔ nudzɔ dzi na dukɔwo, gake wɔ gbe le dukɔ dzi le gbe si dzɔa na dukɔ si ameviwo si me kpɔna. Le 55 si nye gbe si wɔ ‘gbe si wogɔ̃ ge,’ si nye gbe si me wɔ dzi le ameviwo si kpɔna kple gbe dzi.
Le gbe eve si wɔ ‘gbe siwo srɔ̃ kplɔ̃’ le dukɔ sia me. Nu sia nye be wo mewɔ gbe o, eye mewɔ ame si wɔ nyateƒe si le gbe bubuwo dzi kple hame ɖevi me. Nyae nye be, nusia si wɔ gbe kple gbe dzi le dukɔwo siwo srɔ̃a na gbe siawo. Mia kpɔ dzɔa be wɔwo gblɔ nusia kplɔ bubu le anyigba kple hame dzi na srɔ̃a le gbe si le hɔ.
Ne mia mekpɔ asi na kpɔ gbe siawo le dukɔwo dzi kple wɔ nudzɔ le gbe siawo me, wòkɔ si gbe srɔ̃ kplɔ̃a gake.
Le anyigba dzi wɔ nɔfialenu bubu si le ƒometɔ bubu ƒe dɔwo ƒe dzɔdzɔme, si Filipins kpɔ na le xoxo ƒe ga si me. Nɔfialenuwo sia le asi na gɔ program siwo nɔ na kɔ gbe si wogɔ̃ ge ƒe dzidzɔ. Gbeɖeke si le wɔ ƒe nye Nɔfialenu ƒe Dɔ si menye Tɔtrɔ kple Ƒe ƒe Gɔme le Nudzɔ (CDE), si anyigba sia kpɔ le 1964.
CDE nye ƒeɖe nyuie si wɔ nɔfialenu si nye nyateƒea ƒe dzɔdzɔ le nudzɔ ƒe dɔ dzi. Eƒe gbe wɔ nɔ ƒeviwo si nye le dɔ bubu, eye si dukɔ bubu, kple ƒometɔ bubu nɔ nudzɔ dzi, ke wɔ gbe kple dzidzɔ dzi le nudzɔ si woya gbea ƒe hɔ ƒe dzidzɔ.
Nɔfialenu ɖeka si Filipins kpɔ le 1986 nye Nɔfialenu ƒe Dzɔdzɔ le Dzɔ kple Amedzro ƒe Nuwo (ICCPR), si kpɔ na kpɔ dzɔ kple amedzro ƒe nu bubu, kple dɔ si menya gbeƒetɔwo. Gbeɖekɛ ɖevi sia kpɔ asi na gbeƒetɔwo, hameɖeviwo alo ƒometɔwo be wo ‘kpɔ woƒe hame kple gbe dzi, kpɔ gbe ɖe hɔ, alo wɔ gbe siwo nye woƒe gbe.
Filipins le gbeɖekɛ si kpɔ nɔfialenu si nye Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage (CSICH) le 2006, United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples (UNDRIP) le 2007, kple United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities (UNCRPD) le 2008.
CSICH kpɔ asi na gɔ gbea si le anyigba dzi, be wɔ xɔdzɔ le amedzro, dukɔ, kple anyigba bubu ƒe dzɔŋɔ, eye wòkpɔ asi na nɔ gbɔdzɔ le hame bubu ƒe wɔwɔwo. Nɔfialenu sia gblɔ be gbea si le anyigba dzi wɔ, le nyadzɔ kple gbea bubu me, eye wɔ gbe ƒe nyagblɔwo kple gbe si wɔ gbe dzi na gbe si nye gbe ƒe nyateƒe me.
Le dzidzɔme, UNDRIP nye nɔfialenu ƒe xɔdzɔme aɖe si kpɔ asi na gbeƒetɔwo ƒe dzɔwo, ‘be wɔ yɛ hã le dzidzɔme, kpɔ woƒe dukɔwo, hamewo kple nyateƒewo, kple kpɔ dzidzɔ na woƒe nɔɖeŋɔ ƒe dzidzɔ, le siwo nye woƒe dɔwo kple woƒe nɔƒe viwo.’
Le ɖeɖe, UNCRPD wɔ xɔdzɔ be ame bubu si le nɔfialenu kple nyateƒewo bubu le asi na wɔ amedzro ƒe dɔ kple dzɔdzɔ bubu, le dɔ si nye wɔ gbe kple nudzɔme, eye wòkpɔ asi na amedzro nɔ wɔ gbe me kple dɔwo bubu, ke tsɔ kɔmɛ si le gbe bubu me, eye wòkpɔ asi na gbe si nye gbeƒetɔwo kple nu bubu.
Le gbe sia me, gbeɖeka si le 175 ƒometɔ si wɔ gbe le Filipins nye Filipino Sign Language (FSL), si wòkpɔ asi na wɔ gbe ɖe hɔ le dzidzɔme le ɖevia kple amedzro si nye woƒe nyateƒea.
Ne nye xoxo be miawɔ nudzɔ le nɔfialenu bubu siawo, nɔwɔ le asi na gblɔ be wòkpɔ xoxo bubu le nudzɔ dzi. Ame wòle asi be mia nɔ bubu dzi, ke mia kpɔ nɔ asi le ɖevi bubu siwo nye nyuie. Miawɔ asi na nɔ gbɔ ɖe bubu nɔwo kple nɔfialenu siwo le asi le miaƒe gbe ƒe ɖase dzi, eye wɔ nudzɔ si kpɔ gbea le anyigba bubu dzi.