Ацифратә аамҭа аҟны, ҳаԥсырԥхақәа акыр еиҳа аицлабра ҳабжьаргылоит: амилаҭқәа рыбжьара аимадара, адгьылқәақәак рыбжьара аимара, насгьы иахьа дунеи зегь аҿаԥхьа агәазыҳәа аҭара. Аха, акыраамҭа адунеизегьтәи аицлабра аизҳаразы, ҳбызшәақәа рызхәыцра акырӡа иаанкылоуп.
Аԥсшәақәа еиҳа иацлаԥшу абжьааԥны, урҭ рыҵара ҳара ҳалшо раасҭа ирдухеит. Аҭыԥҳәагақәа арзааҭгылахьо иалагеит: хымԥада, ҩымзк аԥхьа аԥсшәа акырӡа ирфоит. Ари ашәышықәсазы, адунеи 7 000 аԥсшәақәа рҟынтәи 95% реиҳа аԥсы ахиҳәалоит ҳәа иԥхьаӡоуп. Ари аҵыхәтәантәи ажәабжь ала, изааидкылоу абызшәақәа ирхоу адунеи адунеижәларбжьаратә аилкаара аҟаҵара аамҭа иалагӡаны ихыԥҵәо ҳидентитәра зегь раасҭа уадаҩра ианҭыҵуеит.
Сара, Карәй-а аекнолингвистикатә гәыԥ алахәылак аҳасабала, ари аус зеиӷьны сырзааҭгылоит. Карәй-а аԥсшәа аиҵарратә хәшьаркра иатәоуп. Ҳара ҳанхошьаҿ, аҿар ирацәоуп адунеизегьтәи абызшәақәа рхы иадырхәо, иаҳҳәап, англыз ма афилиппин, иҿырԥшыны ихароу ацхыраарақәа рыдыркыланы. Аха, сара сыла, ари ацхыраараҿы ауаа рхыхуа иааргоит: абызшәақәа рыԥсабара, ҳәамҭақәа, ашәақәа, насгьы ҳкультура ду аӡбахә ахьӡхырго.
Адунеи аҿы аиҵарратә ауаажәларра, насгьы амазмӡы маҷык иаламҵуа ҳкоммуникациақәа рацәа рыԥсшәақәа еихшара рнырҵәара еиҳа аҽанҵаалоит. Нас, амҩатәеимадара ала абызшәақәа рҵакыра иацуп, аизҳареи атрадициақәеи рнырҵәара алыршартә еиԥш. Сара ари ауаажәларра маҷқәа ирызку амшқәа раан, One Young World 2024, Монреал, Канадатәи агәылараҿы, срылан сахьӡеибеит аҿар рлидерцәа. Ауаажәларра ԥсҭазаараҿы абызшәақәа рыхьчара насгьы ажәлар рдырра аидараҿы иҟоу ацхыраара рацәоуп. Сара схы ианылҵуаз агәра ганы сыҟоуп: абызшәа аидкылара, ҳауаажәларра реиҿкаараҿы аҟазшьа дууп, аԥсабаратә еибыҭара акгьы аҵакы амам.
Избан ари хымԥада иарбану?
Абызшәа ԥсра, сөзқәа раҵахара иаанаго еиҳауп. Абызшәа ҿыцны иланаҳәоит адунеи иацу згәыҵхны, насгьы атәылақәа рхымҩаԥгашьа, аныҟәара иазку аҭагылазаашьақәа. Ари хра аманы, абызшәақәа рыԥсабара, насгьы аҭоурыхтә милаҭтә еибашьрақәа ирзеиланаҳәоит. Абызшәа ԥсра аҭахра ахьыԥшымра иахҟьаны, еиуеиԥшым атрадициақәа, асубиәкттә ԥхьаҟа ихьчаӡом.
Амилаҭтә еидкылақәа рзы абызшәа ԥсра зеилаҟьо ауаажәларратә ахьыԥшымра акырӡа ихыхьчароуп. Дунеижәларбжьаратә гәыԥқәа аҳәара зыҟамло аԥсшәақәа ирхылаԥшу ауадаҩрақәа рхахьы иргоит. Адәныҟатәи ахарџь ԥхьаҟатәи арҿиара аиԥш, абызшәақәа аԥсы ахырҵәоит. Ари ауаажәларра еиҳа ирзынагӡо атехнологиақәа рыҩаӡара еиҭаҧсахуеит.
Ари афырхаҵара адагьы, изааидкылоу ауаажәларра ирцәырнагоит, адунеи аҿы абызшәақәа ԥсра ззыԥшу аамҭа. Аҭҵаара ирзааҭгылахьо, абызшәа ԥсра ахьынӡарылшо аныҟәара шьақәдыргылоит. Милаҭтә еидкылара иатәу ауаа рыԥсабараҿы абзиарақәа рылшарақәа аҩаӡара акырӡа еиҳауп, уи абызшәа ԥсра иҟамларц азы аҵыхәтәантәи ажәабжь рзаанаргоит. Ари ашықәсқәа зегь рҿы, амчхара аиқәыршәара адгьыл аҿы иҟаҵатәуп, насгьы адунеи зегьы абиодиверсикатә ҭагылазаашьа цәырыргоит. Ари хшыҩзышьҭра аныҟаҳҵо, ҳазегьы ҳахьӡбац ада ԥсыхәа ҳмоуӡеит.
Абызшәа ԥсра азоуцәаҳәақәа
Иҟоу абызшәа ԥсра амҩа зықәҵо иахәҭатәу аусқәа рацәоуп. Иреиҳау акгьы, аглобализациа насгьы аекономикатә ҭакԥхықәра еиҳахеит. Зегь раасҭа еиҵароу абызшәақәа ахаҿырпрахь ахьеихыршаз ауаажәларра англыз, маинра, испан уҳәа адунеизегьтәи абызшәақәа рыла агәаанагарақәа рымаз абызшәақәа рхатә усура ахархәара риҭоит. Иеиҳарак аҿар, ари аҿиара ахархәараны рынхашьа-зинк еиҳаны аҭахуп, рдыррақәа рызныԥшуа амчхара бзиа алҳаргьы рымариоуп.
Ақалақьтә ԥсҭазаара акәзар, абызшәақәа рыԥсра иацхраауеит. Ауааԥсыра рыҭыԥқәа рхеиқәаҵәахь агылара, аматериалтә беиара рыманы аусурақәа рыԥсахра, ақалақьтә ԥсҭазаара рахь рцәырҵра ааԥхьара ҟарҵоит. Ацқьара аура рхы иадырхәарц зҭаххаз, ақалақь абызшәақәа иԥсахуеит, аиҵарратә, мамзаргьы милаҭтә абызшәақәа рыршаҳаҭраз алшара аасҭа еиҵакны ахархәара рырҭоит.
Аколониатә аҭоурыхқәа ари ауадаҩрақәа иацырҵоит. Иуалԥшуп, акыр аамҭак рыҩаӡараҿы аколониатә мчрақәа абызшәақәа ахара рыҭо ауаа рынхашьа аасҭа ихьчоит. Имаҷымкәа атәылақәа рнапхгара рнапы ианҵоу, аха колониатә абызшәақәа рҽеидырҵоит, аиҵарратә абызшәақәа агәрагарақәа рцәырыргар мариам.
Ари аҿаҵара ахырхарҭара аиҭахара усушьа ыҟоуп
Ибзиоу ажәабжь иаанаго абызшәа ԥсра ахәҭоуп, аха аԥхьатәи аӡәырҩы ихьыԥшымроуп. Ҳара ари аҿаҵара амҩа аиҭахара алҳаршоит, аха ари амҩа иалагар алшоит аҳәынҭқаррақәа, ауаажәларра, насгьы атехнологиатә еицлабрақәа рнапхгара аизакра.
Иреиҳау атехнологиа абызшәақәа рыхьчара шьаҭас иамоуп. ИИ-зымчхаз аплатформақәа, NightOwlGPT еиԥш, аицлабрақәа уахь хазуп, ԥсра зықәныҟәо абызшәақәа рыхьчаразы алшарақәа рыҭара азырхоуп: ҳәарҭара ақәҵаны аиагара, абызшәа аҵара амаругақәа, насгьы акультура аҵакы аазырԥшуа афункциақәа рыла. Ацифратә ҵакыра амҩа иқәҵатәуп абызшәақәа рыхьчаразы, урҭ аҩбатәи амчхара аҭахра ауаажәларра ирылшоит. Ари асабицәа рҿы акәзар, ацифратә аамҭа иалагӡаны ирылшо амчхара анагӡараҟны ихадароу мҩаҧысроуп.
Амаори аԥсшәа Зеландиа ҿыц аҟны, насгьы ахауаиан аԥсшәа Америка ахьынхаразы ирыдҳәало асахьа аӡбахә, рыԥшӡарақәа ауаажәларра рнапы ианҵозар, ақәҿиарақәа ҟалоит. Ауаажәларра рхатәтәи абызшәақәа рыхьчара ари амҩа алҵшәақәа рыдуп. Аҳамҭақәа рхархәарақәа амчхара рымазароуп, аиҵарратә аԥсшәақәа рыхьчаразы абызшәақәа рызшәақәа напхгара иқәгыларц ауаажәларра аџьшьара рыҭара. Абызшәақәа рыҵак амчхара аиураҿы, акультуратә аҽеимрагьы уи иацнаҵоит.
Аҵарадырратә системақәа рыҩнуҵҟа акырӡа хра амоуп. Ашьақәрылкарақәа алаҳәазар, апедагогикатә усура хшыҩзҵартә еиԥш ишьҭыхтәуп. Абызшәақәа рыҵак ахырхарҭараҿы, абызшәақәа рыҽеимра шәарҭарада ирҭалоит. Ари амҩа иарбанзаалак абызшәақәа рыҩаӡара иацнаҵоит, асабицәа рҵакы агәра рыгасуа иҟалоит, насгьы ахшыҩҵак аҭышәынтәалара иацхраауеит. Нас, ахәыҷқәа рыбзазаратә еимадара иазҿлымҳауп, еилыркаауеит ркультурақәа рыҩаӡара ҳаҭыр аҭаны иаҵаркуа.
Уажәы аусура аҭахуп
Ҳара ҳаҟоуп аҿагылараҿы. Ҳара ҳнапқәа рыбжьаҳкыр, абызшәақәа иҵегь аԥсы ахиҳахоит, урҭ иаԥсоу акультуратә, ахшыҩҵактә, насгьы абиодиверсикатә аҵакы ҳдунеи иҭызхуа аҳәарала. Аха, уажәы ҳара аԥхьаҟа аус аур ҳаӡбоит — атехнологиа ахархәара, ауаажәларра аиҿкаара, насгьы зегь злахьӡу аполитикатә усура аҿиара аҟаҵара, ари аԥсыҵхра амҩа ҳнахар шалшо.
Абызшәақәа рацхраара ҳашьцылар, иахьагьы ҳара иаҳҭахуп агәаҳәара иахшьыцуеит. Иаҳҭахуп аԥсуа ҭоурыхқәа рыдыррақәа рырҽеиразы, аиҭакрақәа рхаҳар ауеит. Уажәы аусуроуп иахәҭоу, ҳхатә ԥсҭазаара рырҿиара рӷәӷәо ашәарыцара ҳазхыскыр ҳҭахуп.
